گروه نرم افزاری آسمان

زلف پیر رسمی





اشاره

به فارسی «زلف پیر رسمی» و در کتب طب سنتی با نامهای «بابونج الطیور» و «مریره» نام برده شده است. به فرانسوی‌Senec ?on commun وSenex وSenec ?on des oiseaux و به انگلیسی‌Sinsion وGroundsel گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Compositae تیره فرعی‌Radieae نام علمی آن‌Senecio vulgaris L . می‌باشد.

مشخصات

زلف پیر رسمی گیاهی است یکساله یا چندساله کوتاه به بلندی 100- 10 سانتی‌متر دارای ساقه مخطط منشعب پوشیده از کرکهای خزی توأم با تار عنکبوتی و رنگ برگها در سطح زیر سبز مات و برگها دارای بریدگی‌های عمیق در قسمت پایین گیاه و دارای دمبرگ و در قسمت بالای ساقه بدون دمبرگ است. گلهای آن زرد است و در تابستان ظاهر می‌شود و به صورت علف هرز در مزارع می‌روید و همچنین در دامنه‌های مرطوب و کم‌ارتفاع کوهستانها رشد می‌کند. برای رشد آن آب‌وهوای معتدل و مدیترانه‌ای مناسب است. در ایران در مناطق مختلف کشور در کازرون، مسجد سلیمان، کلاک کرج در اطراف تیران تا ارتفاع 1760 متر می‌روید. در هند نیز می‌روید و در باغها نیز کاشته می‌شود. این گیاه اگر به دام داده شود دام مریض شده و موجب بیماری
ص: 374

A
- گل کامل‌B - غنچه
تشمع کبد[542] در دام می‌شود و به همین دلیل اصولا حیوانات خودبخود آن را نمی‌خورند و به علت طعم ترش و نامطبوعی که دارد مورد تنفر حیوانات است و برای حیوانات از گیاهان سمّی محسوب می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

در گیاه زلف پیر رسمی آلکالوئیدهای سنسیونین 543]، سنسین 544] و یک باز وجود
ص: 375
دارد. برای تعیین مقدار آلکالوئیدها نمونه‌هایی از این گیاه در ماههای فروردین، خرداد و مهر برداشت شده و مورد تجزیه قرار گرفته و به ترتیب 015/ 0 درصد، 06/ 0 درصد و 015/ 0 درصد آلکالوئید داشته است. مقدار آلکالوئید سنسیونین در حدود 0265/ 0 درصد می‌باشد. در ریشه گیاه مقداری اینولین نیز وجود دارد.

خواص- کاربرد

از عصاره گیاه‌S .vulgaris در چین و ژاپن روی بواسیر و ورمها می‌مالند آثار درمانی و تسکینی و نرم‌کننده دارد [کاریونه و کیمورا]. از جوشانده گیاه نیز در استعمال خارجی استفاده می‌شود.
در استعمال خارجی جوشانده 100 گرم برگ گیاه خشک در 1 لیتر آب به کار می‌رود. مصرف داخلی عصاره روان گیاه در هربار 20- 15 قطره برای قطع اخلاط خونی، قطع خونریزی، قطع خونریزی از بینی، اسهال خونی و همچنین برای تنظیم عادت ماهیانه و به عنوان قاعده‌آور، در موارد صرع، سنگ کلیه و زردی آثار مفید دارد و دردهای بعد از قاعدگی را تسکین می‌دهد.
مصرف این گیاه باید با نظر پزشک باشد.
گونه دیگری از گیاه‌Senecio که به فرانسوی‌Cineraire maritime و به انگلیسی‌Cineraria نامیده می‌شود نام علمی آن‌Senecio maritimus یاCineraria maritimus می‌باشد.
درختچه‌ای است که در جنوب اروپا و جنوب فرانسه انتشار دارد. تمام اندام گیاه از یک نوع کرک پشم‌مانند سفیدرنگ نقره‌ای پوشیده شده است. برگهای آن نقره‌ای گلهای آن زرد به‌طور گروهی چون چتر مدوّر در قسمت بالای گیاه قرار دارد. تکثیر آن از طریق کاشت بذر آن در خزانه در اوایل بهار در شاسی انجام می‌گیرد و پس از آن در اواسط بهار آن را نشا کرده و در اوایل تابستان به محل اصلی منتقل می‌نمایند. روش دیگر این است که در اواخر تابستان بذر آن را در خزانه یا در یک خاک سبک در محلی که سایه و آفتاب است می‌کارند و نهالهای جوان را در گلدان کاشته و اوایل پاییز به گلخانه منتقل می‌نمایند و در جایی که از حد اکثر نور استفاده می‌نماید، می‌گذارند. در طول زمستان 3- 2 بار گلدان آن را عوض می‌کنند و پس از یخ‌بندان آنها را به محل اصلی منتقل و می‌کارند.
ص: 376

خواص- کاربرد

از اعضای گیاه فوق(S .maritimus) در مصارف دارویی شبیه مصارف زلف پیر رسمی استفاده می‌شود و برای بند آوردن خونریزی و خونریزی از بینی و سایر مصارف یادشده مستعمل است. اصولا گیاهان جنس‌Senecio در عین حال که قاعده‌آور هستند بندآورنده خون نیز می‌باشند. گونه‌Cineraria maritimus برای متوقف کردن نزول آب سفید در چشم در اوایل و آغاز شروع نیز مؤثر است.
گونه دیگری از این گیاه که به فارسی باغبانها آن را «سیزر»[545] می‌گویند و به فرانسوی‌Cineraire وCineraire hybride نامیده می‌شود. نام علمی آن‌Senecio cruentus است. این گیاه دارای گلهای زیبایی به رنگهای مختلف است. گیاهی است چندساله ولی در گل‌کاری چون زیباترین گلها را در سال اول می‌دهد یکساله کاشته می‌شود. برگهای آن پهن پوشیده از کرک و تکثیر آن با کاشت بذر در گلخانه در درجه حرارت خنک (15- 7 درجه سانتی‌گراد) انجام می‌گیرد.
ص: 377

پرک هندی

اشاره

دانه گیاهی است که در بازار دارویی ایران به «پرک هندی» معروف است. به فرانسوی‌Semence de casse ailee و به انگلیسی‌Ringworm shrubseed گویند.
گیاه آن را به فرانسوی‌Casse ailee و به انگلیسی‌Candalabra bush وRingworm senna وRingworm shrub . نامند. گیاه از خانواده‌Leguminosae است و نام علمی آن‌Cassia alata L . می‌باشد. این گیاه را به هندی دادموردان می‌نامند.
این گیاه بومی امریکای حارّه است و در حال حاضر در اغلب مناطق حارّه از شرق هندوستان تا هندوچین و از جنوب شرقی آسیا تا گوام می‌روید. در ایران تا به حال گزارشی از شناسایی آن در دست نیست.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه وجود کریزوفانیک اسید[546] [برکیل ، کریزاروبین 547] [کوئی زمبینگ . اوکسی متیل آنتراکینون [وان‌استی‌نیس کروزمان تأیید شده است.
ص: 378

خواص- کاربرد

شیره برگهای این گیاه از داروهای مشهور معالجه بیماری‌های طفیلی پوست نظیر رینگورم 548] و نظایر آن است. دم‌کرده هر قسمت از گیاه اعم از برگ، ریشه یا دانه ملیّن و مسهل است. در اندونزی مخلوطی از برگهای گیاه پرک هندی، پیاز، رازیانه و میخک هندی برای معالجه یبوست به پشت، کمر و شکم می‌مالند [وک . از جوشانده ریشه گیاه برای معالجه قولنج باد ناشی از نفخ روده‌ها استفاده می‌شود [کوئی زمبینگ .
در هند از جوشانده گلها و برگهای گیاه برای معالجه برونشیت و تسکین آسم می‌خورند. از تخم یا دانه‌های آن که همان پرک هندی است در مناطق مختلف افریقا به عنوان انگل و انگل‌کش و همچنین به عنوان مسهل و مدّر و در معالجه استسقا مصرف می‌شود. در مناطق مختلف خاور دور از چوب آن مخلوط با چند جزء دیگر جوشانده‌ای تهیه می‌کنند که برای معالجه ناراحتی‌های کبد و کهیر[549] و التهابهای خارش‌دار پوست 550] و فقدان اشتها ناشی از اختلالات معده‌ای و روده‌ای و التهاب مخاط بینی مفید است [پتلو و می‌نات . طبق یادداشتهای دکتر شلیمر در ایران دارویی که در بازار به نام پرک هندی عرضه می‌شود دانه گیاهی است که شاید از 150 سال به قبل به عنوان داروی ضد کرمک مورد استعمال بوده است. شلیمر می‌نویسد که این دارو را شخصا بر ضد آسکارید تجویز کرده و نتایج خوبی گرفته است. به این ترتیب که 4- 2 گرم از گرد پرک هندی را روزانه در مدت 4- 3 روز بیمار می‌خورده است و اضافه می‌کند که از این گرد برای معالجه خارش مقعد که به ابنه در مردان منتهی می‌شود نیز تجویز کرده و نتایج بسیار خوبی گرفته است به این ترتیب که 4- 2 گرم از گرد آن را که به آسانی با کمی آب به صورت چسب درمی‌آید هر روز تا 40- 25 روز بخورند و در جریان خوردن این دارو همین‌که اسهال شدید پدید آید خوردن دارو را قطع کنند و پس از آن با مقدار کمتری یعنی 2- 1 گرم در روز ادامه دهند. باز اضافه می‌کند در مورد قطع خارش شدید آلت تناسلی زنان مؤثر بوده است.
ص: 379
پرک هندی
ص: 380

حب القلقل

اشاره

دانه گیاهی است که به فارسی در برخی کتب «انار دانه دشتی» نوشته شده و در کتب طب سنتی با نامهای «حب القلقل» و «حب القلاقل» آمده است. گیاه آن را در کتب طب سنتی «مض» و قلقل» و «رمّان برّی» ذکر می‌کنند. به فرانسوی دانه گیاه راSemence de casse carree و به انگلیسی‌Oval laeved cassiaseed و گیاه را به فرانسوی‌Cassier sauvage و به انگلیسی‌Wild senna نامند. گیاهی است از خانواده‌Leguminosae نام علمی آن‌Cassia tora L . و مترادف آن‌Cassia obtusifolia L . می‌باشد.
توضیح: گیاه‌شناسان هندی دو نام فوق را نامهای مترادف یک گیاه ذکر می‌کنند ولی گیاه‌شناسان امریکایی دو نام فوق را مربوط به دو گونه مختلف که دارای خواص دارویی مشابهی هستند می‌دانند.

مشخصات

گیاهی است یکساله علفی که بلندی آن کمتر از یک متر است و بویی نامطبوع دارد. برگهای آن مرکب دارای سه جفت برگچه تخم‌مرغی‌شکل است. گلهای آن به رنگ مایل به سفید یا زرد خیلی کمرنگ شبیه گل انار است. میوه آن غلافی به طول 20- 10 سانتی‌متر و قطر 5- 4 میلی‌متر که 30- 25 دانه در آن قرار دارد. دانه‌های آن که بیشتر در طب سنتی مستعمل است گرد و سیاه در ابعاد دانه فلفل و دارای
ص: 381
چسبندگی و شیرین می‌باشد.
این گیاه در سرتاسر هند به‌طور وحشی می‌روید و در قسمتهای حارّه چین و ژاپن و سایر مناطق حارّه خاور دور نیز انتشار دارد.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه(c .tora) امودین 551] گلوکوزید و در حدود 5 درصد نوعی روغن ثابت خوش‌بو وجود دارد]G .I .M .P[ .
در گزارش بررسی‌های دیگری آمده است که در برگهای خشک آن یک فلاوانول گلوکوزید یافت می‌شود. در دانه‌های آن یک ماده عامل اوکسی توسیک 552] وجود دارد. ماده عامل اوکسی توسیک موجب انقباض رحم و تسهیل ولادت نوزاد و وضع حمل می‌شود]S .G .I .M .P[ .
در گزارش بررسی‌های دیگری آمده است که در برگهای گیاه یک ماده مؤثر شبیه کاتارتین 553] وجود دارد. و تخم آن دارای هایدروکسی متیل آنتراکینون 554] است [آلزونا آتی‌ینزا].

خواص- کاربرد

در چین و ژاپن سابقا از تخم و دانه‌های گیاه یعنی از حب القلقل به عنوان تونیک و داروی تقویتی چشم استفاده می‌کرده‌اند [موزیگ و شرام . سابقا از این دارو برای معالجه بیماری‌های چشم و ریه و آرتروز به کار می‌رفته ولی در حال حاضر به عنوان یک ملیّن مزاج و مسهل معتدل مورد توجه است [چیو]. از این دارو برای کنترل بیماری هرپس 555] و زخمهای بدخیم نیز استفاده می‌شود [استوارت . در داروخانه‌های چین اغلب دانه‌های حب القلقل مخلوط با دانه‌های گل حلوا[556] به فروش می‌رسد [ناید هو]. و برای معالجه بیماری‌های پوست و بیماری‌های لنف مصرف می‌شود [هوبوتر].
ص: 382
و برای چشمهای ضعیف و مواردی که آب مروارید[557] آغاز شده است به کار می‌رود [لوئی . در هندوچین و شبه جزیره مالایا و فیلیپین از تخم قلاقل به عنوان مسهل استفاده می‌شود [برکیل . و معتقدند که کرم‌کش می‌باشد [فوکود]. در اندونزی گرد برگهای ساییده آن را روی سر می‌مالند برای رفع ناراحتی و بی‌خوابی بچه‌ها و آرام کردن آنها مفید است [هین . از جوشانده برگهای آن به عنوان مسهل و برای فرونشاندن آشفتگی، تهوع و دل‌درد و از جوشانده ریشه آن برای رفع ناراحتی‌های پس از زایمان مصرف می‌شود [برکیل .
شلیمر در یادداشتهایش می‌نویسد که استعمال خارجی دانه‌های حب القلقل به عنوان مسکّن در موارد ضرب‌خوردگی اعضا و همچنین برای تسکین دردهای روماتیسمی و درد مفاصل مفید است.
حب القلقل از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی گرم و تر می‌باشد و معتقدند برای تقویت نیروی جنسی خصوصا اگر با کنجد و عسل مصرف شود بسیار مؤثر است و برای کلیه و مثانه نافع است. مقدار خوراک آن پس از اینکه سرخ شد و بو داده شد تا 30 گرم و کوبیده آن تا 15 گرم است. اسراف در خوردن آن موجب سردرد می‌شود و مضّر معده است و برای احتراز از آن لازم است که قبل از خوردن تفت داده شود و سرخ شود و با عسل و سکنجبین یا قند خورده شود.
ص: 383

چاواپ

اشاره

گیاهی است از انواع گیاه سنا در بلوچستان آن را با نامهای محلی «چاواپ»، «چاشن» و «هاوارد» می‌شناسند. به فرانسوی‌Casse puant وCafe negre و به انگلیسی‌Negro coffee وFetid cassia گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده سناLeguminosae نام علمی آن‌Cassia occidentalis L . و مترادف آن‌Senna occidentalis Roch . می‌باشد.

مشخصات گیاهی

چاواپ گیاهی است یکساله که بلندی آن حدود یک متر است. برگهای آن مرکب از 10- 6 برگچه صاف با بوی متعفن که هر برگچه 7- 2 سانتی‌متر طول دارد. گلهای آن زردرنگ. میوه آن غلافی است به طول 12- 10 سانتی‌متر که 30- 20 دانه سبز رنگ در آن قرار دارد. این گیاه در بلوچستان می‌روید. در هند نیز می‌روید.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه وجود امودین، اوکسی متیل آنتراکینون و توکسالبومین 558] تأیید شده و از تخم آن تانیک اسید، در حدود 36 درصد لعاب،
ص: 384
5/ 2 درصد روغن چرب، امودین، توکسالبومین و کریزاروبین جدا شده است G .I .M .P[ . در گزارش بررسی‌های دیگری آمده است که از گیاه ماده
Physicon-( 3- methyl- 6- methoxy- 1, 8- dihydroxyanthraq uinone )
جدا شده است S .G .I .M .P[ . در گزارش بررسی‌های دیگری آمده است که در تخم گیاه روغن چرب، لعاب، تانن، امودین، گلوکوسنین 559]، کریزوروبین یافت می‌شود و سمیت دانه در اثر حرارت از بین می‌رود [روا].

خواص- کاربرد

این گیاه در مناطق حارّه هر دو نیم‌کره عالم مصرف دارویی دارد. در چین و ژاپن از جوشانده تخم آن برای معالجه دل‌درد و رفع اسهال استفاده می‌شود [روا و ایچی مورا]. در فیلیپین از جوشانده تخم آن به عنوان تب‌بر استفاده می‌شود [گررو]. له‌شده برگهای آن را روی محل گزیدگی حشرات می‌گذارند [کاریونه و کیمورا]. و برای رفع سردرد روی پیشانی و سر می‌گذارند [آلون و فاید برکیل . و یا از جوشانده برگهای آن برای رفع ناراحتی معده و دندان‌درد می‌خورند به علاوه خوردن آن در موارد ترشحات مفرط سفید سوزاکی مهبل نیز مفید است [هین . در یادداشتهایی به عنوان مسهل و ضد هرپس معرفی شده است [گررو]. خمیری که از له‌شده برگهای آن به دست می‌آید برای التیام زخمها و جراحتها مفید است و اگر تخم رسیده له‌شده آن را نیز اضافه کنند برای التیام جرب و خارش پوست نافع است [سافورد]. تخم آن به سبب داشتن توکسالبومین برای حیوانات سمّی است [موسو].

تشمیزج

اشاره

گونه دیگری از این گیاه نیز مصرف دارویی درد که در کتب طب سنتی با نامهای مختلفی در صیدنه «اقاقالیس» و در سایر کتب با نام «تشمیزک» که ظاهرا معرب چشمیزک فارسی است آورده شده است. به فارسی «چشمک» و «چشوم» و به هندی «چاکسو» گویند. گیاهی است هندی از خانواده‌Leguminosae نام علمی آن‌Cassia absus L . می‌باشد.
دانه این گیاه در طب سنتی مصرف دارد و در بازار دارویی با نامهای چشوم و
ص: 385
چشمک و سایر نامهای فوق عرضه می‌شود. دانه‌های به شکل مثلث سیاه‌رنگ و برّاق و در ابعاد به دانه دارد.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در مغز دانه گیاه در حدود 5/ 1 درصد انواع بازها شامل چاکسین 560] و ایزو چاکسین وجود دارد. ماده چاکسین ضعیف‌کننده قلب و تنفس و اعصاب است بنابراین باید در استعمال خارجی مصرف شود.

خواص- کاربرد

برگهای گیاه تلخ و قابض است و معالج سرفه می‌باشد. دانه آن طبق نظر حکمای طب سنتی خیلی گرم و خشک است و قابض می‌باشد و از آن برای رفع ناراحتی‌های پوست و دفع کرمک استفاده می‌کنند و به علاوه سابقا از آن به صورت مالیدنی در ورم ملتحمه چشم و قطع ریزش اشک و خارش چشم و رفع کدورت چشم استفاده می‌شده است. برای این کار دانه‌ها را پوست کنده با گلاب نرم ساییده و نرم‌شده آن را می‌مالند. در مواردی که از دانه تشمیزج برای استعمال داخلی و خوردن استفاده می‌شود باید قبلا آن را خیس کنند تا پوست آن نرم شده و سپس پوست آن را کنده و با گلاب ساییده و مصرف کنند.
مصرف این گیاه باید زیر نظر پزشک انجام گیرد.
ص: 386

بادیان ختائی

اشاره

به فارسی و در کتب طب سنتی «بادیان ختائی»، «انیس ستاره‌ای» و «انیس چینی» ذکر می‌شود. به فرانسوی آن راBadiane وAnis etoile و به انگلیسی‌Star anise می‌نامند. گیاهی است از خانواده‌Magnoliaceae نام علمی آن‌Illicium verum Hook .f . می‌باشد.

مشخصات

بادیان ستاره‌ای درختچه‌ای است با برگهای همیشه سبز که طرز قرار گرفتن و شکل برگها و میوه آن را در شکل ملاحظه می‌نمایید. میوه آن سخت و قهوه‌ای رنگ است و پس از رسیدن به شکل یک ستاره باز می‌شود و دارای 12- 6 پرّه است. گلهای آن زردرنگ و از فاصله دور شبیه نرگس می‌باشد. درختچه انیس ستاره‌ای از سال ششم شروع به میوه دادن می‌کند و ممکن است تا 100 سال عمر کرده و میوه بدهد. درخت 25 ساله آن هر سال در حدود 30 کیلوگرم میوه خشک می‌دهد که 3- 5/ 2 درصد اسانس انیس از آن گرفته می‌شود. این اسانس از نظر ترکیب و نوع عطر و خواص بسیار شبیه اسانس بادیان رومی است. ژاپنی‌ها از سوزاندن پوست تنه درخت انیس ستاره‌ای به صورت بخور معطّر استفاده می‌کنند.
بادیان ستاره‌ای بومی چین و هندوچین است و ضمنا پرورش داده می‌شود.
ص: 387

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در میوه‌های بادیان ستاره‌ای اسانس وجود دارد. این اسانس شامل آنتول 561]، ال فلاندرن 562]، دی- پینن 563]، هایدروکینون- اتیل اتر[564] و متیل چاویکول 565] می‌باشد. در این میوه‌ها هم‌چنین انیسیک اسید[566]، شیکیمینیک اسید[567]، پروتو کاتچوئیک اسید[568]، روغن ثابت و پروتئین وجود دارد [یونگ کن .
در گزارش تجزیه شیمیایی دیگری آمده است که در میوه‌های انیس ستاره‌ای(I .verum) اسانس و آلفا- پینن 569] و لیمونین 570] می‌باشد. اسانس بادیان ستاره‌ای شامل 90- 80 درصد آنتول 571]، مقدار کمی دی- پینن، ال- فلاندرن، هایدروکینون اتیل اتر و سافرول 572] است.

خواص- کاربرد

اسانس بادیان ستاره‌ای محرّک و ضد روماتیسم است [چیو]. معمولا برای معطّر کردن نوشیدنی به کار می‌رود ولی مصرف بیش از حد مجاز آن خطرناک است.
خوردن مقدار مجاز آن زیر نظر پزشک موجب تسهیل تنفس و تسریع گردش خون و تنظیم ضربان قلب می‌شود و به‌طور کلی یک احساس راحتی و شادی به انسان می‌دهد. خوردن مقدار زیاد و خارج از حد مجاز آن سمّی است و ایجاد لرزش، رعشه، مسمومیت و هجوم خون به مغز و حتی تشنجهای صرعی می‌کند [پتلو]. ولی به
ص: 388
بادیان ستاره‌ای
هر حال گونه‌I .verum در مقایسه با گونه‌I .anisatum که نوع ژاپنی آن است دارای سمیت کمتری است. در هندوچین از تخم بادیان ستاره‌ای به عنوان مقوی معده و بادشکن و محرّک و ضد انگل استفاده می‌کنند [فوکود]. و برای معالجه کولیک، تهوع و سیاه‌سرفه [پتلو]. خنّاق، فتق، یبوست و تسکین قی کردن [لوئی . لومباگو و تب [ابرت . از آن استفاده می‌نماید. سایر قسمتهای گیاه نیز مستعمل است. برگها، پوست و چوب آن برای معالجه روماتیسم و لومباگو مصرف می‌شود [کروست و پتلو].
بادیان ستاره‌ای یا بادیان ختائی طبق نظر حکمای طب سنتی از نظر طبیعت نسبتا گرم و خشک است. مقوی معده و هاضمه می‌باشد و برای رفع بادهای جمع شده در معده و هضم غذای سنگین اثر مفید دارد. در عین حال مدّر نیز می‌باشد. اگر به طور خام خورده شود تشنگی می‌آورد و ممکن است سردرد ایجاد کند به این دلیل باید برای تهیه انواع شکلهای دارویی آن ابتدا میوه‌ها را تفت داد و سپس مصرف نمود.
روش تهیه عرق بادیان ستاره‌ای: مقدار مورد نظر میوه بادیان ستاره‌ای را گرفته و آن را نیم‌کوب کرده و مدت 12 ساعت در آب صاف و تمیز می‌خیسانند بعد آن را
ص: 389
تقطیر می‌کنند در حدی که معادل هر واحد بادیان ستاره‌ای 4 واحد مقطّر به دست آید. این عرق را مقدار کمی در شربتهای محرّک داخل کرده و میل می‌کنند.
روش تهیه جوشانده بادیان ستاره‌ای: 10 گرم بادیان ستاره‌ای را با 1000 گرم آب مخلوط کرده، جوشانده و صاف می‌کنند و در عرض روز فنجان فنجان مصرف می‌کنند.
گونه دیگری از بادیان که نوع ژاپنی آن است به نام علمی‌Illicium anisatum L . و مترادف آن‌I .religiosum Sieb .Zucc . می‌باشد و به انگلیسی‌Japanese star anise گفته می‌شود. گیاهی است سمّی که در استعمال داخلی مصرف ندارد و فقط برگهای آن برای برخی بیماری‌های جلدی مصرف می‌شود. از نظر ترکیبات شیمیایی میوه آن دارای شیکیمین 573] است که سمّی است و به علاوه شیکیمیک اسید[574]، پروتوکاتچوئیک اسید، شیکی‌می‌پیکرین 575] اسانس شامل سینئول و اوژنول دارد. ماده سمّی آن مربوط به هانامونین 576] است. از چهار ماده سمّی متبلور که در انیس ستاره‌ای ژاپنی یافت می‌شود فقط انیساتین خالص است ولی سه ماده دیگر که عبارت‌اند از شیکی‌مین و سیکی‌مین 577] و هانامونین به‌طور مخلوط وجود دارند.

خواص- کاربرد

انیس ستاره‌ای ژاپنی برای مصرف داخلی تجویز نمی‌شود در بیماری‌های چشم نیز کاربرد ندارد. برای تسکین درد دندان موضعی و همچنین در برخی انواع ناراحتی‌ها و التهابهای جلدی روی پوست مالیده می‌شود. مهمترین علایم مسمومیت از این دارو قی، درد پشت و کمر، اغما و فلج ریه‌ای می‌باشد [موزیگ و شرام . در هندوچین از برگهای آن به‌طور جوشانده برای شستن و التیام بیماری‌های پوستی استفاده می‌شود [کروست و پتلو].
مصرف این گیاه باید زیر نظر پزشک باشد.
ص: 390

آکونیت

اشاره

در کتب فارسی قدیم و در کتب طب سنتی گونه‌های مختلف این گیاه را با نامهای «آکونیت»، «آقونیطون»، «بیش»، «خانق الذئب»، «خانق النمر» و «هلاهل» آورده شده است. به فرانسوی گونه‌های مختلف گیاه راAconit ،Aconit Napel وCasque de Venus و به انگلیسی‌Aconite ،Monkshood وWolfsbane گفته می‌شود. این گیاهان همه کم‌وبیش سمّی و از خانواده‌Ranunculaceae و دارای گونه‌های متعددی است که در زیر به ذکر چند گونه عمده آنها می‌پردازیم:
1.Aconitum ferox Wall . در کتب طب سنتی و در بازار «بیش» گفته می‌شود.
در بازار دارویی هند نیز بیش و در زبان سانسکریت «ویشا» نامند. ویشا در اوستا به معنای زهر آمده است. در برخی کتب این گیاه «هلاهل» ذکر شده است. هلاهل نام کوهی است در مرزهای چین و هند که این گیاهان در آن ناحیه می‌روید و چون ریشه این گیاه از سمّهای بسیار معروف است آن را «زهر هلاهل» و در بعضی کتب نام گیاه را نیز هلاهل گفته‌اند. محل رویش این گیاه در دامنه‌های هیمالیای نپال و در آسام هندوستان می‌باشد.
2.Aconitum napellus L .. در کتب طب سنتی این گیاه را «آقونیطون» نوشته‌اند. این گیاه را نیز به زبان سانسکریت «ویشا» گویند. به انگلیسی‌Monks hood و به فرانسوی‌Aconit Napel وCasque de Venus وCoquelu chon نامیده
ص: 391
می‌شود. این گیاه دارای گلهای زیبای آبی استکانی آویزان است و در بعضی از مناطق در گل‌کاری وارد شده و چون شبیه تاج الملوک است باغبانها آن را نیز تاج الملوک می‌نامند. البته گل تاج الملوک گیاه متفاوت دیگری است به نام‌Aquilegia vulgaris که در سایر جلدهای این مجموعه شرح و خواص آن به تفصیل آمده است.
این گونه آکونیت در مناطق معتدل و نواحی شمالی اروپا، آسیا و امریکای شمالی می‌روید. این گونه بیشتر از سایر گونه‌ها در طب سنتی مستعمل است.
3.Aconitum chasmanthum Stapf ex Holmes .. این گونه هندی است و در مناطق چیترال تا کشمیر در ارتفاعات 4000- 2000 متر می‌روید و خواص دارویی آن شبیه گونه‌A .napellus است.
4.Aconitum lycoctonum L .. این گونه در کتب طب سنتی با نام خانق الذئب آمده است به فرانسوی‌Tue loup و به انگلیسی‌Wolfobane گفته می‌شود. گیاهی است دارای گلهای زرد که در مناطق کوهستانی اروپا می‌روید و چندین گونه دیگر که در مناطق چین و ژاپن می‌رویند دارای خواص دارویی مشابهی هستند. از جمله‌A .carmichaelii Debx . وA .chinensis Paxt . وA .japonicum Thunb . که علاوه بر چین در منچوری و کره نیز انتشار دارند کاشته می‌شوند.

مشخصات

آکونیت گیاهی است چندساله به بلندی 1 متر. در برخی گونه‌ها بلندتر. دارای ریشه‌ای متورم و ضخیم و گوشتی به شکل غدّه. برگهای آن بریده‌بریده است و در قسمت پایین ساقه می‌روید. گلهای آن معمولا آبی‌رنگ و در برخی گونه‌ها نیز زرد و گاهی نیز سفید به شکل کاسک سربازان و به صورت گل‌آویز است و در اکثر مناطق عالم اعم از نیمکره شمالی و جنوبی انواع آن می‌روید. برای محل رویش اغلب ارتفاعات کوهستانها و برخی گونه‌ها چمنزارها، سنگزارهای مرطوب و سایه‌دار را ترجیح می‌دهند.
در گیاه آکونیت معمولا در قسمت بالای ریشه نزدیک سطح خاک و به عبارت دیگر در ناحیه یقه گیاه پس از رویش ساقه گلدار، جوانه‌هایی ظاهر می‌شود که پس از رشد داخل زمین فرومی‌روند و نمو کرده به غدّه یا ریشه‌ای متورم تبدیل می‌شوند به‌طوری‌که از سال اول هر گیاه دارای 3- 2 ریشه غدّه‌ای می‌شود که در ابعاد تربچه ولی سیاه‌رنگ است. این غدّه‌ها پس از رشد منشاء یک ساقه گلدار جدید
ص: 392
می‌شوند.
آکونیت معمولا از طریق کاشت تخم آن یا با کاشت همین غدّه‌ها که از گیاه جدا می‌شوند تکثیر می‌شود. اگر تخم آن به کار رود، بذر را در شهریور در خزانه می‌کارند و در بهار پس از رشد گیاه آن را به زمین اصلی منتقل و به فواصل 30- 20 سانتی‌متر بین بوته‌ها روی خطوطی به فواصل 40 سانتی‌متر می‌کارند.
برای کاشت غدّه روش این است که غدّه‌های حاصل از جوانه‌های انتهای ریشه را پس از خاتمه دوره گل دادن در پاییز از گیاه جدا کرده و می‌کارند. غدّه‌ها را نیز روی خطوطی به فاصله 40 سانتی‌متر به فاصله 30- 20 سانتی‌متر بین بوته‌ها باید کاشت. معمولا آلکالوئید گیاهانی که در اراضی خیلی مرطوب مردابی کاشته می‌شوند خیلی بیشتر از گیاهانی است که در ارتفاعات زیاد کوهستان می‌رویند و کاشته می‌شوند.

ترکیبات شیمیایی

در غدّه گونه‌A .napellus آلکالوئید آکونی‌تین 578] و ویتامین‌C یافت می‌شود. به علاوه در آن نئوپلین 579] وجود دارد. ماده فعّال غدّه در گیاهانی که بالاتر از 600 متر ارتفاع از سطح دریا می‌رویند کاهش می‌یابد. سمیت ریشه آن در اثر وجود ترکیباتی سوای آکونی‌تین است G .I .M .P[ و]S .G .I .M .P[ .
در ریشه متورم بیش» A .ferox «یک آلکالوئید خیلی سمّی به نام پزوداکونی‌تین 580] وجود دارد. اگر غدّه یا ریشه گیاه را در ادرار گاو و یا شیر بخیسانند نرم شده و ماده عامل سمّی آن که اثر ضعیف کردن قلب را دارد سمیّت خود را از این نظر از دست می‌دهد و به صورت داروی محرّک درمی‌آید]G .I .M .P[ .
غدّه یا ریشه متورم گونه‌A .chasmanthum بیشتر از سایر گونه‌ها سمّی است. در ریشه آن آلکالوئید اینداکونی‌تین وجود دارد. جمع مقدار آلکالوئیدهای ریشه در حدود 3/ 4 درصد است ولی آثار فیزیولوژیکی آلکالوئیدهای آن 7/ 9 برابر بیشتر از آلکالوئید آکونی‌تین است G .I .M .P[ . در آلکالوئید جدید در ریشه این گونه
ص: 393
مشخص شده است به نامهای چاسماکونی‌تین 581] و چاسمانتی‌تین 582]]S .G .I .M .P[ . در بررسی‌های شیمیایی دیگری که در مورد گونه‌های چینی به عمل آمده در غدّه‌های آنها آلکالوئیدهای سمّی متعددی از جمله آکونی‌تین، مزاکونی‌تین 583]، هیپاکونی‌تین 584] و جاپاکونی‌تین 585] مشخص شده است [موزیگ و شرام .
آکونی‌تین آلکالوئیدی است سمّی. متبلور به فرمول خام‌C 43 H 74 NO 11 که در الکل و بنزن حل می‌شود ولی در آب تقریبا غیر محلول است.

خواص- کاربرد

در کتب طب سنتی مشرق‌زمین وقتی صحبت از اقونیطون به عنوان دارو می‌شود بیشتر منظور آکونیت گونه‌A .napellus است و از سایر گونه‌های آکونیت نیز به‌هرحال استفاده دارویی می‌شود ولی خواص اغلب آنها مشابه است. لذا به ذکر خواص دارویی انواعی آن که در نواحی مختلف عالم مصرف می‌شوند، می‌پردازیم.
در چین و ژاپن مرسوم است که ریشه‌های ضخیم گیاه را در پاییز جمع‌آوری کرده در آب خیس می‌کنند و آب آن را هر روز عوض می‌کنند و تا سه روز این کار را ادامه می‌دهند و برای اینکه برای مصرف دارویی آماده شود آن را پرورده می‌نمایند. روش پرورده کردن آن این است که 10 واحد ریشه ضخیم آکونیت را گرفته و یک واحد دانه سوژا و 5/ 1 واحد ریشه شیرین‌بیان به آن اضافه کرده با مقدار زیادی آب آن‌قدر می‌جوشانند تا رنگ سفید قسمت مرکزی ریشه‌های آکونیت از بین برود. طبق نظر حکمای طب سنتی چین ریشه ضخیم آکونیت از نظر طبیعت گرم است و تلخ و سمّی است (حکمای هند طبیعت آن را سرد می‌دانند).
در استعمال داخلی برای معالجه روماتیسم، بی‌حسّی اعضای بدن، در موارد نیمه‌فلج، ورم دستگاه تناسلی، درد پشت و کمر تجویز می‌شود. این دارو مخدّر و
ص: 394
آکونیت ناپل
A
- مقطع گل‌B - میوه
حشره‌کش است [چونگ کوئوتونونگ یائوچی . بسیار معرّق است و خوردن مقدار خیلی کم از آن (3- 1 سانتی‌گرم از عصاره الکلی ریشه آکونیت) برای معالجه برونشیت و مالاریا توصیه می‌شود. [کرووست و پتلو و جومل . در یادداشتهای
ص: 395
دیگری آمده است که ریشه آکونیت گرم‌کننده است و برای وبا و ناراحتی‌های کلیه و درد پشت و استسقا و اسهال خونی و در استعمال خارجی برای بیماری‌های پوستی به نام آتلتس فوت 586] کاربرد دارد. بیماری جلدی آتلتس فوت بیماری قارچی است که در پا عارض می‌شود و عامل آن قارچهای جلدی از جمله‌Trichophyton rubrum وT .mentagrophytes وEpidermophyton floccosum می‌باشد. از تنطور یا از جوشانده ریشه آکونیت به عنوان مسکّن درد و ضد تشنج و برای تسکین دردهای عصبی و روماتیسمی استفاده می‌شود. [چیو و چئو]. در هندوچین ریشه ضخیم گیاه را نازک ورقه‌ورقه کرده در الکل می‌خیسانند و محلول حاصل را در استعمال خارجی در موارد از جا دررفتن، رگ‌به‌رگ شدن و شکستگی به کار می‌برند. در هندوچین به علت سمیت آن بندرت در استعمال داخلی مصرف می‌شود [فوکود و پتلو]. در مواردی که در اثر خوردن ریشه آکونیت و بی‌احتیاطی در مقدار مصرف آن ایجاد مسمومیت شود به عنوان تریاق برای خنثی کردن سمّ آن، خوردن مخلوطی از ریشه شیرین‌بیان، ریشه گیاه‌Coptis teeta [587] و گرد شاخ کرگدن توصیه می‌شود. علامت مسمومیت این است که بیمار احساس حرارت شدید کرده تنفس او مشکل می‌شود و اگر مسمومیت شدید باشد در اثر فلج ریوی منجر به مرگ می‌شود.
توصیه اکثریت قریب به اتفاق این است که حتی الامکان از مصرف داخلی آکونیت خودداری شود و در صورت ضرورت ضمن مشورت با پزشک، از انواعی که سمیت کمتری دارند و طبق دستورات پرورده شده باشند، استفاده شود. و امّا گیاه آکونیت طبق نظر اکثر حکمای طب سنتی ایران و هند از نظر طبیعت خیلی سرد و خشک است (ملاحظه فرمایید از نظر طبیعت آکونیت بین حکمای چین و هند در این مورد اختلاف نظر هست) و عده‌ای از حکمای ایران نیز آن را گرم و خشک می‌گویند. برخی انواع آن به قدری سمّی است که در حیوانات درّنده مانند گرگ و پلنگ و برای کشتن عقرب سریع الاثر است. از نظر خواص معتقدند که در سردردهای عصبانی، دردهای روماتیسمی حاد و مزمن، ورم حلق و برونشیت، سیاه‌سرفه و تبهای
ص: 396
پس از وضع حمل مؤثر و مفید است. اکونیت در ناراحتی‌های پوست آثار نافع دارد و در موارد روماتیسم مفصلی و عضلانی بخصوص اگر روماتیسم با کمی تب همراه باشد و در نقرس و در تبهای تاولی مانند سرخجه، آبله و نظایر آن مفید است.
در موارد مسمومیتهای حاصله از خوردن زاید بر حد مجاز آکونیت توصیه حکمای طب سنتی هند و ایران این است که باید فورا داروی قی‌آور استعمال شود که هرچه زودتر سم از بدن خارج شود برای این کار 12 گندم گرد نرم اپیکا، یک گندم امتیک (قی‌آور است) را در یک فنجان آب نیم‌گرم مخلوط کرده بیاشامند و این کار را به فواصل 15 دقیقه، چند بار تکرار کنند. برای سهولت قی هربار پس از قی کردن باز معده را با آب نیم‌گرم یا مایع دیگری پر کنند و معده را با وسایلی خالی نمایند.
معمولا بهترین تریاقی که در سموم مخدّر اثر می‌کند طبق رسمی که سابقا حکمای ایرانی عمل می‌کرده‌اند، محلول یدور دو پتاسیم یدوره بوده است. برای تهیه آن 6 گندم ید، 8 گندم یدور دو پتاسیم را در یک لیتر آب محلول کرده نصف فنجان میل کنند. هر گندم حدود 064/ 0 گرم است.
روش خانگی تهیه الکولاتور آکونیت: 1 واحد برگ تازه آکونیت ناپل که در شروع گل کردن گیاه چیده شده باشد و 1 واحد الکل 90 درجه. برگهای تازه را نرم کوبیده الکل را روی آن می‌ریزند و مدت ده روز می‌خیسانند سپس مجموع را با فشار از پارچه گذرانیده با کاغذ صاف می‌کنند. در موارد نورالژی 588]، نوروز[589] و ... 8- 1 گرم آن را بتدریج با قاشق کوچک چای‌خوری می‌خورند.
روش خانگی تهیه عصاره الکلی ریشه آکونیت: 1 واحد ریشه آکونیت و 6 واحد الکل 60 درجه. ریشه را نیم‌کوب کرده در مقداری از الکل در ظرف مخصوص داروسازی ریخته و آن را بسته مدت 12 ساعت می‌گذارند خیس بخورد بعد بقیه الکل را استعمال می‌نمایند و مجموع را در حمام ماریه تبخیر می‌کنند تا در حد عصاره نرم قوام آید البته اگر عمل تبخیر را در خلاء انجام دهند بهتر است. این عصاره را نیز باید تازه مصرف نمود تا در اثر کهنه شدن قدرتش از دست نرود. مقدار مصرف در موارد روماتیسم و نورالژی 3- 1 سانتی‌گرم است.
حب اکونیت: 2 گرم عصاره الکلی آکونیت را با مقدار کافی ریشه خطمی نرم
ص: 397
کوبیده و 48 عدد حب بسازند و صبح و عصر از 2- 1 حب برای دفع عوارض سیفیلیس و دردهای استخوانی مصرف کنند.
شربت اکونیت: 1 واحد الکولاتور اکونیت را با 39 واحد شربت ساده مخلوط کنند. این شربت در موارد نورالژی و نوروز و حمله‌های نقرس مؤثر است. مقدار خوراک آن 80- 10 گرم است. به‌هرحال در جریان مصرف آکونیت در مواردی که ضرورت ایجاب کند باید مواظب آثار جانبی آلکالوئید بود و زیر نظر پزشک عمل کرد.
پوماد ضد سیاتیک: 40 گرم پوماد عرق النساء را با 5 گرم عصاره آکونیت مخلوط کرده در محل عبور عصب سیاتیک بمالند.
توضیح: برای تهیه پوماد عرق النساء 1 واحد وراترین 590] را با 10 واحد پیه مذاب مخلوط می‌کنند.
ص: 398

سنا

اشاره

گیاهی است که به فارسی و در کتب طب سنتی با نامهای «سنا»، «سنای مکّی» و «سنای حجازی» نامبرده می‌شود. به فرانسوی‌Sene و به انگلیسی‌Senna گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Leguminosae دارای گونه‌های مختلفی است که به صورت درختچه و بوته علفی می‌باشند و نام علمی معروف‌ترین آنها عبارت است از:
1. گونه‌Cassia angustifolia Vahl .، این سنا را به فارسی «سنای هندی» و به زبان هندی «هندی سنا» و در بازار دارویی هند به لهجه‌های دیگر هندوستان «سنای مکّی» نیز می‌گویند.
این گونه سنا تا به حال در ایران دیده نشده است و معمولا از هند به بازار دارویی ایران وارد می‌شود. برگها و میوه آن مسهل است. این گونه به شکل درختچه است و به فرانسوی‌Sene feuilles etroites گفته می‌شود.
2.Cassia obovata Collad . که مترادف آن‌Cassia obtusa Roxb . می‌باشد.
این گونه به انگلیسی در بازار دارویی به‌Italian senna معروف است.
این گونه گیاهی چندساله است با ساقه‌های علفی در هندوستان در پنجاب، بلوچستان، سند، گجرات و برخی نقاط دیگر نظیر ایتالیا و عربستان در حجاز انتشار دارد. در ایران نیز در جنوب می‌روید. به فارسی این سنا را نیز سنای مکّی و سنای حجازی می‌نامند. در کرمان و بندر عباس با نام محلی «کوسن» و در بلوچستان با نامهای محلی «نیلتاک» و «سانا» و «سنا کوری» شناخته می‌شود. به هندی در برخی نقاط
ص: 399
آن را سنای مکّی و در برخی نواحی صورتی سوناموکی می‌نامند. برگهای این سنا مسهل است. این گونه را به فرانسوی‌Sene feuilles obovales نامند.
3.C .acutifolia DC . که برگهای آن در بازار بین المللی به‌Alexandrian senna معروف است و در مصر می‌روید.

مشخصات

سنا گونه‌C .angustifolia درختچه‌ای است دارای برگهای شبیه برگ حنا و برگ مورد کمی بزرگتر از برگ حنا کشیده و باریک و در سنای گونه‌C .obovata برگها کمی پهن و تخم‌مرغی است. گل آن زرد مایل به کبود میوه آن به صورت غلاف کوتاه قوسی و خمیده از نظر اندازه در حدود طول غلاف باقلا می‌باشد.

ترکیبات شیمیایی و مواد مؤثر آن

از نظر ترکیبات شیمیایی در گونه‌C .angustifolia گلوکوزید کمپفرین 591]، ماده آنتراکینون 592] و اسانس وجود دارد. به علاوه دارای کریزوفانیک اسید و مقداری ایزورامنتین 593] است. در برگهای آن در حدود 12 درصد اکسالات کلسیم یافت می‌شود.
در برگهای آن علاوه بر املاح کلسیم در حدود 01/ 0 درصد فلاوانول، ایزورامنتین، کمپفرول 594]، حدود 03/ 0 درصد رئین 595] و مقدار کمی امودین وجود دارد. در خاکستر آن در حدود 31 درصدCao ، 2/ 7 درصدMgo ، 7/ 2 درصدSiO 2 و 6/ 3 درصدP 2 O 5 یافت می‌شود. اخیرا یک ترکیب متبلور جدید نیز از آن جدا شده است. در گزارش دیگری آمده است که دو نوع گلوکوزید به نامهای سنوزیدA [596] و سنوزیدB [597] که احتمالا ماده عامل مربوط به خاصیت مسهلی گیاه
ص: 400
می‌باشند از گیاه جدا شده است. در میوه آن وجود حدود تا 33/ 1 درصد ترکیبات اوکسی‌متیل آنتراکینون تأیید شده است G .I .M .P[ . در گزارش بررسی دیگری آمده است که در برگهای جوان گیاه یک ماده آنتی‌بیوتیک مؤثر بر ضد استافیلوکوکوس اورئوس و اسیدی به نام کاسیک اسید[598] که رئین نامیده می‌شود یافته‌اند [د- ویت .
از برگچه‌ها و غلاف میوه سنای گونه‌C .obovata نیز ماده اوکسی‌متیل- آنتراکینون جدا شده است.]G .I .M .P[ .
در مطالعاتی که اخیرا در مورد گیاه سنای‌C .angustifolia به عمل آمده یک گلوکوزید جدید که 5/ 1 برابر فعّالتر از سنوزیدA و سنوزیدB است، پیدا کرده‌اند]S .G .I .M .P[ .

خواص- کاربرد

در هندوستان از برگها و میوه گونه درختچه‌ای سنا به عنوان ملین و مسهل استفاده می‌شود و از برگهای گونه علفی سنا(C .obovata) در ردیف گونه بالا به عنوان مسهل استفاده می‌شود.
سنا از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی گرم و خشک است و از نظر خواص معتقدند که مسهلی است قوی و باید با احتیاط خورده شود زیرا در برخی موارد ایجاد ناراحتی و آشفتگی و باصطلاح نوعی قولنج می‌نماید و هرچه یبوست بیشتر باشد قولنج شدیدتر است. برگچه سنا اگر در آب جوش مدتی جوشانده شود اثر مسهلی آن خیلی کاسته می‌شود و لذا مرسوم و توصیه این است که معمولا از خیس‌کرده برگ سنا و یا از دم‌کرده آن استفاده شود و تجربه نشان داده است که ماده عامل سنا در الکل قوی کم‌محلول و یا غیر محلول است لذا مرسوم است که برگهای سنا را در الکل قوی 85 و 95 درجه مدت دو روز می‌خیسانند و بعد خشک کرده و می‌کوبند و پس از آن مصرف می‌کنند. در این روش ضمن اینکه از اثر مسهلی آن کاسته نمی‌شود ولی به علت خیسانده شدن در الکل از عوارض جانبی آن کاسته می‌شود. برگ سنا را نباید زنان شیرده یا حامله بخورند زیرا ماده عامل آن خیلی سریع از طریق شیر و یا مستقیما، در بدن جنین یا طفل اثر می‌گذارد. اگر دم‌کرده سنا را روی
ص: 401
سناC .angustifolia
A
- میوه
شکم بچه‌ها بریزند و بمالند ممکن است بروز اسهال کند.
دم‌کرده 15- 10 گرم برگچه سنا در یک لیوان آب جوش (در حدود 250 گرم) را می‌توان به عنوان مسهل برای اشخاص بالغ و بزرگسال به کار برد.
برای کاستن عوارض جانبی قولنجی سنا معمول است آن را با مواد معطّر نظیر انیسون، تخم گشنیز، زنجبیل، دارچین و هل مخلوط کرده و می‌خورند. در گذشته عده‌ای از حکمای طب سنتی دم‌کرده برگ سنا را با گل سرخ یا قرنفل تجویز می‌کردند.
به‌هرحال باید توجه شود در عین حال که سنا از نظر مسهلی بیش از فلوس مؤثر است ولی متأسفانه عوارض جانبی قولنج گاهی باعث محدود کردن مصرف آن می‌شود. اگر در مواردی به سبب نوع خاصی یبوست مصرف سنا تجویز می‌شود، طبق دستور فوق باید قبلا برگها 2 روز در الکل قوی خیسانده و پس از آن خشک شده و
ص: 402
مخلوط با گیاهان معطّر مناسب مصرف شود. علاوه بر برگ سنا غلاف میوه سنا نیز خاصیت مسهلی دارد. سنا از نظر خواص مسهل بلغم، صفرا و اخلاط سوخته است و اخلاط را از زوایای مجاری بدن بیرون می‌کشد، لذا پاک‌کننده دماغ و درخشان‌کننده پوست است و برای بیماری روانی، صرع، سردرد کهنه، درد پهلو، تنگی نفس، سیاتیک، نقرس، تشنج عضله، ریختن مو و جرب، کشتن و دفع کرم معده، رفع شقاق دست و پا و تسکین درد مفاصل حاصل از بلغم و صفرا بسیار نتیجه‌بخش است.
اگر برگهای سنا با 4 برابر وزن آن روغن زیتون جوشانیده شود تا وزن مجموع به نصف برسد و خورده شود، علاوه برای مسهل برای درد کمر و بواسیر نیز نافع است.
اگر 5 گرم برگ کوبیده آن با عسل مخلوط و هر روز تا 7 روز خورده شود برای رفع درد مفاصل مفید است. ضماد دم‌کرده برگ آن در سرکه تا حدی که غلیظ شود در استعمال خارجی برای عوارض پوستی و جرب نافع است.
حب مسهل سنا: برگ سنای مکی کوبیده، پوست هلیله سیاه، پوست هلیله کابلی، پوست هلیله زرد و مویز که دانه آن خارج شده باشد. از هریک به مقدار مساوی تهیه و ابتدا هریک از سنا و هلیله‌ها را جداگانه کوبیده و از الک خارج کرده و با روغن بادام شیرین آغشته و مجموع را با مویز کوبیده و مخلوط کرده حب درست کنند و هر روز ناشتا 8- 7 گرم آن را بخورند و به همین مقدار نیز شب موقع خواب بخورند و روی آن آب گرم بنوشند، مسهل بسیار خوبی است.
گرد سنا: به مقدار مورد نظر برگ پاک کرده سنا را در گرمخانه 40 درجه سانتی‌گراد خشک کرده نرم کوبیده از الک ابریشمی نمره 120 ردّ کنند. این گرد مسهل است و ممکن است موجب تهوع و خونریزی بواسیر و رحم شود. لذا مصرف آن برای زنان باردار خطرناک است و اگر زنان شیرده بخورند به شیر آنها خاصیت مسهلی می‌دهد.
مقدار خوراک آن زیر نظر پزشک و در صورت تشخیص ضرورت 8- 4 گرم است.
برگ سنای مغسول در الکل: برای احتراز از برخورد با عوارض جانبی سنا برگ سنا را به مدت دو روز در الکل 85 یا 95 درجه می‌خیسانند بعد صاف کرده و برگها را خشک کرده و برای تهیه گرد مصرف می‌کنند.
دم‌کرده مرکب سنا: 14 گرم برگ نیم‌کوب سنا، 25 گرم زنجبیل را در 284 گرم
ص: 403
آب جوش دم کرده و بگذارند سرد شود و صاف نمایند. این دم‌کرده را در 2 دفعه بخورند مسهل خوبی است ممکن است با شربت قند خورده شود.
مسهل عسلی سنا: 15 گرم سنا را در 500 گرم آب آلو بخارا دم کرده و صاف نمایند و 500 گرم عسل سفید به آن اضافه نمایند و در عرض صبح فنجان فنجان بیاشامند.
ص: 404

فلوس

اشاره

از میوه درختی گرفته می‌شود. در کتب طب سنتی با نامهای «خیار شنبر» و «خرنوب هندی» آورده شده است. به فرانسوی آن راCasse وCanefice و به انگلیسی‌Cassia pods نامند. به فرانسوی درخت آن راCassie ،Cassie fistuleuse ،Caneficier وCassier و به انگلیسی‌Pudding pipe tree وCassia گویند.
در بازار دارویی تمامی میوه را که به صورت غلاف باریک نسبتا دراز است، فلوس می‌گویند ولی در کتب طب سنتی به پرده‌های نازک خشبی که داخل غلاف میوه را به چندین قسمت تقسیم می‌کند فلوس گویند و مایع غلیظ تیره‌رنگی در حد غلظت عسل که بین این پرده‌ها قرار گرفته و دانه‌های کوچک و پهن گیاه داخل آن است عسل خیار شنبر نامیده می‌شود. این مایع غلیظ که در حقیقت قسمت دارویی و مسهل میوه فلوس است به انگلیسی‌Cassia pulp و به فرانسوی‌Casse گفته می‌شود.
درخت فلوس از خانواده‌Leguminosae تیره فرعی‌Caesalpinaceae است و نام علمی آن‌Cassia fistula L . می‌باشد.
درخت فلوس در جنوب ایران و در بلوچستان می‌روید و با نامهای محلی «چونتور»، «چیم کانی» و «چم کانی» شناخته می‌شود.

مشخصات

درخت فلوس به بلندی 15- 10 متر است. برگهای آن دراز به طول حدود 30
ص: 405
سانتی‌متر و دارای 16- 8 برگچه که هریک به طول 15- 5 سانتی‌متر است. هر برگچه تخم‌مرغی نوک‌تیز به رنگ سبز پریده و پر از رگبرگ است که طول رگبرگها در قسمت نوک برگ کوتاه می‌شود. گلها خوشه‌ای طول خوشه گلها دراز به رنگ زرد و طلایی برّاق، میوه آن به شکل غلاف استوانه‌ای‌شکل به طول 60- 30 سانتی‌متر و قطر 25 میلی‌متر می‌باشد. طول غلاف میوه برخی اوقات تا 1 متر نیز می‌رسد. این میوه یا غلاف را که در بازار عرضه می‌شود خیار شنبر گویند. داخل غلاف پرده‌های خشبی نازکی به شکل فلس وجود دارد که آنها را فلوس خیار شنبر نامند و بین پرده‌ها را ماده چسبنده تیره‌رنگی فراگرفته که دانه‌های زردرنگ آن (100- 25 دانه) در داخل این ماده و چسبیده به پرده‌ها می‌باشند. این ماده چسبنده را عسل خیار شنبر نامند که طعم آن کمی شیرین و لب‌ترش و غیر مطبوع است و از آن به عنوان مسهل استفاده می‌شود.
مرسوم است برای استفاده غلاف فلوس را کمی روی آتش گرم کرده و شکسته و عسل داخل آن را جدا می‌نمایند و آن را با روغن بادام مخلوط کرده و مصرف می‌نمایند.
درخت فلوس در مناطق حارّه هند، افریقا (سنگال)، برزیل، مصر و جنوب ایران می‌روید. گونه‌ای از آن به نام‌Cassia floribunda Cav . و مترادف آن‌C .grandiflora Desf . در شمال ایران در باغی کاشته شده است. این گونه میوه‌اش دارای خاصیت مسهلی نیست. گلهای زرد آن خوشه‌ای و از اواسط تابستان تا اواخر پاییز ظاهر می‌شود. مقاوم به سرما نیست و در مناطق سردسیر باید در گلخانه نگهداری شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در عسل خیار شنبر در حدود 5/ 1- 1 درصد رئین که از مشتقات آنتراکینون است و به علاوه مواد قندی، صمغ، مقدار کمی اسانس و سه نوع مواد مومی و مواد رزینی یافت می‌شود. در پوست ریشه گیاه مواد تانن و فلوبافن 599] و ماده اوکسی آنتراکینون 600] وجود دارد و در برگهای آن نیز مقداری تانن و رئین یافت می‌شود]G .I .M .P[ . در گزارش دیگری در مورد ترکیبات شیمیایی فلوس چنین آمده
ص: 406
است:
خاصیت مسهلی عسل فلوس مربوط به چند ماده از مشتقات آنتراکینون است که در آن وجود دارد [آلزونا و آتینزا]. و به علاوه مواد قندی، صمغ، پکتین 601] در آن مشخص شده است [لیپتاک و زنتگالی . در پوست ریشه آن تانن و فلوبافن و احتمالا امودین و کریزوفانیک اسید یافت می‌شود. طبق بررسی که در هند به عمل آمده از پوست ریشه درخت فلوس برای معالجه بیماری تب بلاک واتر[602] استفاده شده و در 24 مورد از 33 مورد نتیجه رضایت‌بخش بوده است [ونگاتاچالام و راتناجیریس واران .
توضیح: بیماری تب بلاک واتر بیماری است شبیه مالاریا که در ادرار انسان هموگلوبین دیده می‌شود و اصطلاحا آن راMalarial hemoglobinuria گویند و معمولا به دنبال آن مالاریای شدید نوع‌Falciparum ظاهر می‌شود. علایم آن آغاز ناگهانی و بدون سابقه تب، نرم شدن و بزرگ شدن طحال و کبد، تیره شدن رنگ ادرار، قی و استفراغ، زردی، یرقان و شوکهای ناگهانی است. در بررسی‌های شیمیایی جدید دیگری از برگهای درخت فلوس مواد سنوزیدA و سنوزیدB جدا شده است S .G .I .M .P[ .

خواص- کاربرد

از فلوس در سرتاسر خاور دور به عنوان یک داروی مرسوم برای رفع یبوست استفاده می‌شود و معمولا عسل داخل غلاف میوه فلوس به‌طور خام و ناپخته خورده می‌شود. معتقدند که برای کلیه‌ها بسیار مفید است و اشخاصی که به‌طور مکرّر از آن استفاده می‌کنند مبتلا به سنگ کلیه نمی‌شوند [هین . از پوست درخت و از چوب تنه درخت برای معالجه اسهال خونی استفاده می‌شود [می‌نات . و از برگهای جوان و ریشه درخت به عنوان ملین مصرف می‌کنند [بلومبرگن . جوشانده ریشه قابض گیاه و پوست ریشه برای پاک کردن زخمهای عمیق چرکی به کار می‌رود [کلوپن برگ- ورستیغ .
طبق نظر حکمای طب سنتی فلوس از نظر طبیعت کمی گرم و تر و عده‌ای آن را
ص: 407
معتدل می‌دانند. از نظر خواص معتقدند که مسهل بسیار راحت و بدون عکس العمل است که حتی برای زنان حامله و اطفال نیز توصیه می‌شود. نرم‌کننده سینه و مسکن حدت التهاب خون است. ورمهای گرم حلق و دهان و احشای داخل شکم را تحلیل می‌برد و درعین‌حال که مسهل است سریع العمل نیست و به کندی اثر می‌بخشد. اگر با تمر هندی مخلوط و خورده شود، مسهل صفرای سوخته و اگر با تربد مخلوط و خورده شود، مسهل بلغم و اگر با بسفایج و آب کاسنی و آب برگ بید و آب شاهتره خورده شود، مسهل سودا می‌باشد. با داروهای لعاب‌دار مانند ریشه خطمی، اسپرزه و روغن بادام برای باز کردن گرفتگی‌های روده‌ها، شکم‌روش و دل‌پیچه بسیار نافع است و اگر با آب برگ کاسنی و تاج‌ریزی و افتیمون مخلوط و خورده شود برای باز کردن گرفتگی‌های کبد و رفع درد آن، یرقان و تبهای گرم نافع است. اگر با آب گشنیز تازه مخلوط و غرغره شود برای خناق مفید است و آن را تحلیل می‌برد. مالیدن آن به موضع درد برای تسکین درد مفاصل و نقرس و نرم کردن ورمها مفید است و اگر با آب تاج‌ریزی مخلوط و مالیده شود اثرش بیشتر است. برای معده مضرّ است از این نظر باید با مصطکی و انیسون خورده شود و چون به روده‌ها می‌چسبد ایجاد دل‌درد و دل‌پیچه و ناراحتی روده می‌کند، باید چند قطره روغن بادام در آن بچکانند. مقدار خوراک فلوس 60- 20 گرم است.
روش تهیه عسل خیارشنبر. غلافهای فلوس را به مقدار مورد نظر گرفته و هریک از غلافها را در امتداد طول آن می‌شکافند و با کارد نوک‌تیزی تمام پرده‌های داخل غلاف و تخمها و عسل یا پولپ آن را بیرون می‌آورند و آنها را جمع‌آوری کرده در ظرف چینی با مقدار کافی آب مخلوط نموده و در حمام ماریه(Bain marie) کمی حرارت می‌دهند و گاه‌گاه زیرورو می‌کنند تا خوب نرم شود و مجموع را از الک موئین ردّ می‌کنند و صاف‌شده را در حمام ماریه حرارت می‌دهند تا به غلظت عصاره نرم درآید. این پولپ آماده مصرف برای مسهل است و مقدار خوراک آن 60- 20 گرم است.
جوشانده فلوس: عسل خیارشنبر یا به اصطلاح فلوس آماده‌شده 10 گرم و آب جوش 1000 گرم. اینها را مخلوط کرده صاف می‌نمایند و این مایع را مانند مسهل بی‌آزار و راحت به عنوان آب مشروب معمولی مرتبا به مریض می‌دهند. در موقع لزوم مقدار پولپ را تا 60 گرم می‌توان اضافه کرد. اگر 50 گرم هم شربت گیلاس به آن اضافه شود، بهتر است.
ص: 408
مربّای فلوس: پولپ خیارشنبر یا عسل خیارشنبر 50 گرم، آب مقطر 50 گرم و قند کوبیده 125 گرم. فلوس را با آب مخلوط کرده قند را اضافه نمایند و مخلوط کرده و حرارت می‌دهند تا وزن کل به 100 گرم برسد و به صورت مربّا درآید. این مربّا مسهل بسیار راحتی است و مصرف و خوراک آن 120- 40 گرم است.
معجون خیارشنبر: پولپ خیارشنبر 6 واحد، شربت گل سرخ 6 واحد، شیر خشت 2 واحد و پولپ تمر هندی 1 واحد. همه را مخلوط کرده معجون درست می‌کنند.
مسهل بسیار خوبی است. مقدار خوراک آن 60- 20 گرم است.
مؤلف تحفه می‌نویسد اگر 7- 5 دانه از تخم فلوس را خشک کرده و به صورت گرد درآورده و بخورند قی‌آور بسیار شدیدی است.
فلوس
Cassia fistula
ص: 409

حشیشة الفقراء

اشاره

در کتب فارسی با نام «سنای چمنی» و «حشیشة الفقراء» آمده است که ترجمه‌ای از نام فرانسوی آن است. به فرانسوی‌Gratiole وGratiole officinale وHerbe au pauvre homme و به انگلیسی‌Hedge hyssop نامند. گیاهی است از خانواده‌Scrophulariaceae نام علمی آن‌Gratiola officinalis L . می‌باشد.

مشخصات

گیاهی است علفی به بلندی در حدود یک وجب. برگها بدون دمبرگ، بیضی، نوک‌تیز و اطراف برگ در نزدیکی نوک برگ مقداری دندانه دارد. گلها به رنگ سفید صورتی از کناره برگها در کنار ساقه ظاهر می‌شود. میوه آن تخم‌مرغی و کوچک دارای دو خانه است. این گیاه معمولا در کنار آبهای راکد و خاکهای مرطوب در مناطق امریکای شمالی، اروپا و قسمتی از آسیا می‌روید. در ایران نیز طبق بررسی کارشناسان روسی وجود آن تأیید شده است.

ترکیبات شیمیایی

ماده مؤثر این گیاه گلوکوزید گراتیولین 603] است. علاوه بر ماده مذکور
ص: 410
گراتیوزولین 604]، گراتیو لاکرین 605] و آنتیرینیک اسید[606] در گیاه مشخص شده است.

خواص- کاربرد

قسمت مورد استفاده این گیاه در طب سنتی ساقه نرم و سبز گلدار و برگهای آن است. این گیاه از مسهلهای قوی است و ضد نقرس می‌باشد. به علاوه از داروهای مقوی قلب و تب‌بر است. خوردن این دارو ترشحات غدد و کلیه را تحریک می‌کند و مدّر است و در رفع مسمومیتها تأثیر خوبی دارد.
باید توجه شود که در این گیاه ماده سمّی وجود دارد و خوردن آن باید زیر نظر پزشک باشد.
تنطور الکلی گیاه به مقدار محدود برای تقویت قلب مؤثر است و در ردیف دیژیتال است. مقدار خوراک آن از شاخه‌های گلدار گیاه 5/ 1- 5/ 0 گرم به عنوان مسهل قوی است. برای تهیه دم‌کرده 5- 3 گرم برگ تازه یا 8- 4 گرم برگ خشک را در 120 گرم آب جوش دم می‌کنند و پس از دم شدن این محلول را در 4- 5 دفعه به فواصل 4 ساعت یعنی جمعا در 20- 16 ساعت می‌خورند. اگر کمی گل پنیرک به دم‌کرده اضافه شود اثر محلول بیشتر و نرم‌کننده نیز می‌شود. از دم‌کرده 4- 2 گرم آن در 220 گرم آب به صورت تنقیه برای کاهش تب اثر محسوس دارد.
گونه دیگری از این گیاه در ایران می‌روید. نام علمی آن‌Bacopa monnieri (L .) Pennell . و مترادفهای آن‌Bacopa monnieri Wettst . وHerpestis monniera (L .) H .B .K . وMoniera cuneifolia Michx . می‌باشد. این گیاه در تمام مناطق مرطوب هند در کنار مردابها و نواحی باتلاقی می‌روید. در ایران نیز در بلوچستان در اراضی مرطوب باتلاقی می‌روید. به هندی این گیاه براهمی نامیده می‌شود.
گیاهی است چندساله برگهای آن تخم‌مرغی کامل و گلهای منفرد. از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه وجود آلکالوئید براهمین که خواص دارویی آن شبیه
ص: 411
حشیشة الفقراء
استریکنین ولی سمیت آن کمتر از استریکنین می‌باشد جدا شده است. به علاوه از گیاه موادB 1 اکسالات 607] وB 2 اکسالات 608] وB 3 کلروپلاتینات 609] و یک استرول جدا شده است. در بررسی دیگری گزارش شده است که در گیاه آلکالوئید هرپستین 610] وجود دارد.

خواص- کاربرد

این گیاه تونیک اعصاب است و در موارد آسم و صرع و خشونت صدا اثر مفید
ص: 412
دارد. مدّر است و چون سمّی است مصرف آن به مقدار محدود زیر نظر پزشک باید باشد. ساقه‌ها و برگهای آن در مصارف مارگزیدگی اثر مفید دارد. در مورد مقدار خوراک و مصرف آن چون در ردیف استریکنین است به مقدار محدود در حدود مصرف استریکنین می‌باشد.
ص: 413

سنای کاذب سمّی

اشاره

در کتب فارسی با نام «سنای کاذب» آمده است. به فرانسوی‌Coronille وCoronille variee و به انگلیسی‌Crown vetch گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Leguminosae تیره فرعی‌Papilionaceae نام علمی آن‌Coronilla varia L . و مترادف آن‌Coronilla libanotica Boiss . می‌باشد.

مشخصات

گیاهی است چندساله علفی که طول بلندترین ساقه آن تا 80 سانتی‌متر نیز می‌رسد.
برگهای آن مرکب متشکل از 11- 9 برگچه بیضی کوچک. گلهای آن به صورت گروهی شبیه تاج در انتهای شاخه گل‌دهنده به رنگ ابلق سفید و قفایی در بهار ظاهر می‌شود. میوه آن به صورت گروهی غلاف نازک و دراز نوک‌تیز که همه از یک نقطه خارج می‌شوند و هر غلاف بندبند و در هر بند یک عدد تخم وجود دارد.
این گیاه در جنگلها، کنار پرچینها در دامنه‌های مرطوب رو به شمال کوهستان در اروپا و مناطق مدیترانه‌ای و سوریه و ایران می‌روید. در ایران در مناطق شمالی ایران در عمارلو، کبوترچاک. در آذربایجان، اراک، لرستان، اشتران‌کوه و همدان به‌طور خودرو می‌روید. این گیاه در بعضی مناطق دنیا کاشته می‌شود. تکثیر آن از طریق کاشت بذر، خوابانیدن شاخه و قلمه امکان‌پذیر است. بذر آن در بهار کاشته می‌شود و باید آن را از سرمای بهاره محافظت کرد زیرا نهالهای جوان آن مقاومت کمی در مقابل سرما
ص: 414
سنای کاذب سمّی‌A - میوه آن
دارند.

ترکیبات شیمیایی

در دانه‌های گیاه وجود گلوکوزیدی به نام کورونیلین 611] تأیید شده است.

خواص- کاربرد

بیشتر برگهای گیاه در طب سنتی مصرف دارد و به صورت دم‌کرده و جوشانده خیلی رقیق ممکن است مصرف شود و اثر مدّر و مسهل دارد. چون گلوکوزید این گیاه مسمومیت ایجاد می‌کند، مصرف آن باید با احتیاط و زیر نظر پزشک باشد. در تهیه برگهای سنای رسمی(Cassia angustifolia) یا سایر گونه‌ها باید دقت شود که برگهای این گونه مخلوط نداشته باشد. گونه دیگری از این گیاه در ایران می‌روید به نام علمی
ص: 415

Coronilla scorpioides Koch.
می‌باشد. گیاهی است خیلی کوچک به رنگ سبز مایل به آبی. برگهای آن مرکب از 3- 1 برگچه کوچک و گلهای آن به رنگ زرد است. میوه آن خیلی دراز، بندبند نوک‌تیز و خمیده قوسی شبیه دم عقرب می‌باشد. این گیاه در اراضی ماسه‌زار و زمینهای بایر در اروپا و آسیا انتشار دارد. در ایران در جنوب ایران و در غرب در رزاب قصر شیرین و در شمال آستارا دیده می‌شود. از نظر ترکیبات شیمیایی در این گیاه گلوکوزید کورونیلین وجود دارد و به مقدار خیلی کم و محدود چون مدّر است در موارد استسقا و همچنین در آسمهای قلبی و عصبی مصرف می‌شود. این گیاه نیز سمّی است و مصرف آن حتما باید زیر نظر پزشک و در صورت توصیه باشد.
ص: 416

دغدغک

اشاره

به فارسی «دغدغک» و «سنای کاذب» و در کتب طب سنتی با نامهای «سنای برّی» و «قلوته» آورده شده است. به فرانسوی‌Faux sene ،Balandier ،Sene b tard ،Baguenaudier وGlou -Glou و به انگلیسی‌Bastard senna گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Leguminosae تیره فرعی‌Papilionaceae نام علمی آن‌Colutea arborescens L . و مترادفهای آن‌C .hirsuta Roth . وC .rubra Medic . می‌باشد.

مشخصات

درختچه‌ای است به بلندی 4- 2 متر. برگهای آن مرکب از 13- 7 برگچه. روی برگچه‌ها صاف و پشت آنها با کرکهای خزی پوشیده شده و شکل آنها تخم‌مرغی به طول 10- 6 سانتی‌متر می‌باشد. گلهای درختچه زرد و درفش آنها دارای خالهای قهوه‌ای مایل به سرخ است. پایک گل دارای کرکهای خزی پراکنده است. میوه آن نیام، غلاف آن به طول 6- 5 سانتی‌متر که در آن تخمهایی به رنگ قهوه‌ای شفاف و کوچک و پهن قرار گرفته است. اگر غلاف میوه رسیده آن را بین انگشتان کمی فشار دهند، فورا شکاف برمی‌دارد و می‌ترکد.
این درختچه به حالت خودرو در ایران در جنگلهای ارسباران و نواحی مرزی خراسان و ارتفاعات البرز و در پل زنگوله و درّه کرج دیده می‌شود. در مناطق
ص: 417
مدیترانه‌ای اروپا و هندوستان نیز می‌روید.
تکثیر آن از طریق کاشت بذر و یا کاشت قسمتی از یک گیاه یا ریشه و یا با کاشت قلمه آن انجام می‌گیرد. بذر آن پس از برداشت در پاییز لای ماسه خوابانیده می‌شود و در بهار کاشته می‌شود. اگر قسمتی از گیاه یا ریشه تهیه شود می‌توان آن را در پاییز یا در بهار کاشت. در مورد قلمه نیز از ساقه‌های چوبی گیاه تهیه و در بهار کاشته می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه وجود یک ماده تلخ، تانن، و یک اسید متبلور خرمایی‌رنگ و کمی اسانس مشخص شده است.

خواص- کاربرد

در هند: از برگهای گیاه به عنوان مسهل و از دانه‌های آن به عنوان قی‌آور استفاده می‌شود. از نظر مسهل معمولا از دم‌کرده 40- 100 گرم برگ گیاه در 1000 گرم آب جوش استفاده می‌شود ولی چون طعم آن تلخ و تهوع‌آور است، خیلی کم مصرف آن معمول است و به جای آن از برگ سنا استفاده می‌شود مگر اینکه برگ سنا در دسترس نباشد و برگهای این درختچه به سهولت در دسترس باشد که در این صورت ناچار می‌توان استفاده کرد و در این قبیل موارد ممکن است دم‌کرده را با برگ گیاهان معطّر و مناسب محلی مخلوط نمود که پوششی برای طعم و بوی نامطبوع آن باشد و با کمی شربت ساده مخلوط و خورده شود. در بازار گاهی برگ سنا را مخلوط با برگهای این درختچه می‌فروشند که باید دقت شود که چنین نباشد. بخصوص در مناطقی که این درختچه فراوان است این دقت باید حتما به عمل آید.
گونه‌های دیگری از این گیاه دغدغک در ایران می‌روید که از لحاظ خواص دارویی شبیه گیاه فوق هستند که مهمترین آنها عبارت‌اند از:
1. دارگنده: نام علمی این گونه‌Colutea gifani Parsa . این گیاه در شمال خراسان در راه بجنورد به مراوه‌تپه و غلامان در ارتفاعات 1300 متر از سطح دریا دیده شده است. نام محلی آن در قوشخانه و باجگیران دارگنده است.
2. دغدغک: به نام علمی‌Colutea persica Boiss .. این گونه در ارتفاعات دامنه‌های البرز و در قسمتهای جنوبی و شمالی کندوان تا هزارچم دیده می‌شود. و در
ص: 418
دغدغک با میوه
جنوب کشور در کتل پیرزن و چهل چشمه بین شیراز و دشت ارژن نیز دیده شده است.
درختچه‌ای است با ساقه‌های کمانی و خاکستری‌رنگ گلهای آن زرد نارنجی و برگهای آن دارای 3 جفت برگچه کوچک. این گونه در دره کرج (دغدغک) در کجور و پل زنگوله (قدقدک)، در سیاه‌بیشه (لامبیزک)، در گرگان و گلی‌داغی (کپول) و در مازندران (حپوک) نامیده می‌شود.
ص: 419